آزمایش خون یکی از مهم‌ترین کارهایی است که می‌توانید برای اطلاع از وضعیت سلامتی خود انجام دهید. انجام این کار در فواصل زمانی مشخص این امکان را به شما میدهد که تغییرات بدنتان را در طول زمان پیگیری کنید و در مورد سلامتی خود تصمیمات آگاهانه‌‌تری بگیرید.
بعضی از آزمایش‌های خون به پزشک در بررسی نحوه‌ی عملکرد ارگان‌های مختلف بدن کمک می‌کنند. چند نمونه از اندام‌هایی که عملکرد نادرست آن‌ها با آزمایش خون مشخص می‌شود، عبارتند از غده‌ی تیروئید، کبد و کلیه‌ها. علاوه بر این، پزشک می‌تواند با آزمایش خون بیماری‌هایی مانند دیابت، HIV، کم‌خونی، سرطان و بیماری عروق کرونر قلب را تشخیص دهد.
حتی اگر فرد بیماری قلبی نداشته باشد، با آزمایش خون می‌توان فهمید که آیا در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارد یا خیر. سایر آزمایش‌های خون میزان اثربخشی داروها یا وضعیت لخته شدن خون را مشخص می‌کنند. با ما در این مقاله از دیجی‌کالا مگ همراه باشید تا با مهم‌ترین آزمایش‌های خون آشنا شوید.
۱. شمارش کامل خون
شمارش کامل خون (CBC) به بررسی سلول‌های اصلی خون، یعنی گلبول‌های سفید، گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها، می‌پردازد. اجزای مهم این آزمایش شامل شمارش گلبول‌های قرمز، هموگلوبین و هماتوکریت می‌شود. در جدول زیر می‌توانید مقادیر نرمال این آزمایش را مشاهده کنید، اگرچه ممکن است این اعداد بین آزمایشگاه‌های مختلف کمی متفاوت باشد:
سطوح غیرطبیعی این اجزا ممکن است نشان‌دهنده‌ی مشکلات زیر باشد:
- کمبودهای تغذیه‌ای، مانند کمبود ویتامین B6 یا B12
- کم‌خونی (کمبود آهن)
- مشکلات مرتبط با لخته شدن خون
- سرطان خون
- عفونت
- اختلالات سیستم ایمنی
با توجه به نتایج این آزمایش ممکن است پزشک برای تشخیص دقیق‌تر آزمایش‌های دیگری را هم تجویز کند.
۲. پنل متابولیک پایه
معمولاً پنل متابولیک پایه (BMP) میزان هشت ترکیب زیر را در خون بررسی می‌کند:
- کلسیم
- گلوکز (قند خون)
- سدیم
- پتاسیم
- بی‌کربنات
- کلراید
- نیتروژن اوره‌ی خون (BUN)
- کراتینین
برای انجام این آزمایش ممکن است بسته به دستور پزشک نیاز باشد حداقل هشت ساعت ناشتا باشید. نتایج غیرطبیعی این آزمایش می‌تواند با مشکلات زیر مرتبط باشد:
- بیماری کلیوی
- دیابت
- عدم تعادل هورمون‌ها
ممکن است پزشک برای یافتن علت بیماری آزمایش‌های دیگری را هم پیشنهاد کند.
- قند خون نرمال چقدر باید باشد؟ (راهنمای کامل افراد سالم و دیابتی در سنین مختلف)
۳. پنل متابولیک جامع
پنل متابولیک جامع (CMP) علاوه بر تمام اندازه‌گیری‌های BMP، میزان پروتئین‌ها و مواد مرتبط با عملکرد کبد را هم بررسی می‌کند، از جمله:
- آلبومین
- پروتئین تام
- آلکالین فسفاتاز (ALP)، آنزیمی که بیشتر در استخوان‌ها و کبد یافت می‌شود و در واکنش‌های مختلف بدن نقش دارد
- آلانین آمینوترانسفراز (ALT)، آنزیمی که در کبد یافت می‌شود
- آسپارتات آمینوترانسفراز (AST)، آنزیمی که در کبد و سایر بافت‌های بدن وجود دارد
- بیلی‌روبین، که در اثر تجزیه‌ی گلبول‌های قرمز خون تولید می‌شود
در جدول زیر می‌توانید دلایل کاهش و افزایش آنزیم‌ها و پروتئین‌های فوق را مشاهده کنید:
- سیروز کبدی و نحوه‌ی درمان آن؛ پاسخ به ۱۱ پرسش مهم
۴. پنل لیپیدی
این آزمایش میزان دو نوع کلسترول را بررسی می‌کند:
- لیپوپروتئین با چگالی بالا (HDL) یا کلسترول خوب
- لیپوپروتئین با چگالی کم (LDL) یا کلسترول بد
HDL کلسترول خوب در نظر گرفته می‌شود، چون مواد مضر را از خون حذف کرده و به کبد کمک می‌کند که آن‌ها را تجزیه و دفع کند. LDL کلسترول بد است، چون می‌تواند باعث ایجاد پلاک در شریان‌ها شود و خطر ابتلا به بیماری قلبی را افزایش دهد.
معمولاً برای انجام این آزمایش باید حداقل هشت ساعت ناشتا باشید. جدول زیر مقادیر نرمال این دو نوع کلسترول را نشان میدهد:
مقادیر طبیعی کلسترول می‌تواند در سنین مختلف متفاوت باشد.
۵. پنل تیروئید
پنل تیروئید یا تست عملکرد تیروئید، میزان تولید هورمون‌های این غده و واکنش آن را به بعضی از هورمون‌ها بررسی می‌کند، مانند:
- تری یدوتیرونین (T3): همراه با T4 ضربان قلب و دمای بدن را تنظیم می‌کند.
- تیروکسین (T4): همراه با T3 متابولیسم و رشد بدن را تنظیم می‌کند.
- هورمون محرک تیروئید (TSH): توسط غده‌ی هیپوفیز ترشح می‌شود و میزان هورمون‌های تولیدشده توسط تیروئید را تنظیم می‌کند.
تیروئید یک غده‌ی کوچک است که در جلوی گردن قرار دارد و عملکردهای مختلف بدن مانند خلق و خو، سطح انرژی و متابولیسم را تنظیم می‌کند. مقادیر نرمال T3، T4 و TSH به شرح زیر است:
- T3: بین ۸۰ تا ۱۸۰ نانوگرم در دسی‌لیتر (ng/dL)
- T4: بین ۰/۸ تا ۱/۸ نانوگرم در دسی‌لیتر
- TSH: بین ۰/۵ تا ۴ میلی واحد بین‌المللی در لیتر (mIU/L)
نتیجه‌ی غیرطبیعی می‌تواند نشان‌دهنده‌ی مشکلات متعددی باشد، از جمله:
- سطوح پایین پروتئین در بدن
- اختلالات غده‌ی تیروئید مانند کم‌کاری یا پرکاری تیروئید
- سطوح غیرطبیعی تستوسترون یا استروژن
- آزمایش TSH چیست و چه ارتباطی با کم‌کاری و پرکاری تیروئید دارد؟
۶. نشانگرها یا آنزیم‌های قلبی
آنزیم‌ها پروتئین‌هایی هستند که به بدن شما در انجام فرآیندهای شیمیایی خاص مانند هضم غذا و لخته شدن خون کمک می‌کنند و در سراسر بدن برای بسیاری از عملکردهای حیاتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. سطوح غیرطبیعی آنزیم می‌تواند نشان‌دهنده‌ی بیماری‌های زیادی باشد. رایج‌ترین آنزیم‌هایی که مورد آزمایش قرار می‌گیرند، عبارتند از:
- کراتین کیناز (CK): آنزیمی است که عمدتاً در مغز، قلب و عضلات اسکلتی وجود دارد و نشان‌دهنده‌ی وضعیت سلامتی این اندام‌ها است. هنگامی که عضلات آسیب می‌بینند، کراتین کیناز به مقدار زیاد وارد جریان خون می‌شود. مقدار نرمال کراتین کیناز ۳۰ تا ۲۰۰ واحد در لیتر (U/L) است.
- کراتین کیناز MB یا CK-MB: این آنزیم در قلب یافت می‌شود و غالباً پس از حمله‌ی قلبی یا سایر آسیب‌های قلبی مقدار آن در خون افزایش می‌یابد. مقادیر نرمال CK-MB بین ۰ تا ۱۲ واحد بین‌المللی در لیتر (IU/L) در نظر گرفته می‌شود.
- تروپونین: یک آنزیم قلبی است که می‌تواند در اثر آسیب‌دیدگی قلب به داخل خون نشت کند. در حالت عادی، تروپونین کمتر از ۱ نانوگرم در میلی‌لیتر است.
۷. آزمایش عفونت‌های مقاربتی
بسیاری از عفونت‌های منتقله از راه‌ی جنسی (STIs) را می‌توان با استفاده از آزمایش خون تشخیص داد. غالباً این آزمایش‌ها با آزمایش ادرار یا نمونه‌گیری با سواب ترکیب می‌شوند تا تشخیص دقیق‌تر باشد. آزمایش خون قادر است بیماری‌های مقاربتی زیر را تشخیص دهد:
- کلامیدیا
- سوزاک
- هرپس (تبخال)
- ویروس HIV
- سیفلیس
در بعضی موارد، بلافاصله بعد از ابتلا به عفونت نمی‌توان با آزمایش خون آن را تشخیص داد. برای مثال، برای تشخیص عفونت HIV ممکن است لازم باشد حداقل یک ماه صبر کنید تا آزمایش خون بتواند ویروس را شناسایی کند.
۸. پنل انعقاد خون
آزمایش‌های انعقادی میزان و مدت زمان لخته شدن خون را اندازه‌گیری می‌کنند. به‌عنوان مثال می‌توان به آزمایش زمان پروترومبین (PT) و آزمایش فعالیت فیبرینوژن اشاره کرد.
لخته شدن خون، یک فرآیند حیاتی است که بعد از آسیبب‌دیدگی یا جراحت به شما در متوقف کردن خونریزی کمک می‌کند. با این حال اگر لخته‌ی خون داخل ورید یا شریان تشکیل شود می‌تواند کشنده باشد. چون خون‌رسانی به مغز، قلب یا ریه‌ها را کاهش داده و باعث حمله‌ی قلبی یا سکته‌ی مغزی می‌شود. از نتایج این آزمایش می‌توان برای تشخیص موارد زیر استفاده کرد:
- سرطان خون
- هموفیلی
- ترومبوز (تشکیل لخته‌ی خون در داخل عروق)
- مشکلات کبدی
- کمبود ویتامین K
۹. آزمایش دهیدرواپی آندروسترون سولفات (DHEA-S)
هورمون دهیدرواپی آندروسترون (DHEA) از آدرنال (غدد فوق کلیوی) ترشح می‌شود و این تست میزان آن را اندازه‌گیری می‌کند. در مردان، DHEA به ایجاد ویژگی‌هایی مردانه مانند رشد موهای بدن کمک می‌کند و به همین دلیل سطوح پایین آن غیرطبیعی تلقی می‌شود. در زنان، افزایش این هورمون می‌تواند باعث ایجاد ویژگی‌های مردانه و رشد موهای زائد شود. بنابراین، در زنان سطوح پایین آن طبیعی در نظر گرفته می‌شود.
کاهش DHEA می‌تواند با مشکلات زیر مرتبط باشد:
- بیماری آدیسون
- اختلال عملکرد آدرنال
- کم‌کاری غده‌ی هیپوفیز
در زنان و مردان، افزایش DHEA از موارد زیر ناشی می‌شود:
- هیپرپلازی مادرزادی آدرنال
- وجود تومور خوش‌خیم یا بدخیم در غدد آدرنال
- سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)
- تومور تخمدان
۱۰. پروتئین واکنشگر C
زمانی که بافت‌های بدن ملتهب می‌شوند، پروتئین واکنشگر C یا CRP توسط کبد ساخته می‌شود. افزایش CRP نشان‌دهنده‌ی التهاب به دلایل مختلف است، از جمله:
- عفونت باکتریایی یا ویروسی
- بیماری‌های خودایمنی، مانند لوپوس یا روماتیسم
- التهاب مرتبط با دیابت
- التهاب ناشی از تروما (ضربه) یا سیگار کشیدن
- سرطان
هر چقدر میزان این پروتئین بالاتر باشد، احتمال ابتلا به بیماری قلبی بیشتر است:
- کمتر از ۰/۳ میلیگرم در دسی‌لیتر: طبیعی
- ۰/۳ تا ۱ میلیگرم در دسی‌لیتر: افزایش ناچیز CRP می‌تواند با جنسیت فرد، شاخص توده‌ی بدنی (BMI) یا مشکلاتی مانند افسردگی و بی‌خوابی مرتبط باشد.
- ۱ تا ۱۰ میلیگرم در دسی‌لیتر: معمولاً افزایش متوسط CRP از التهاب سیستمیک مانند بیماری خودایمنی، برونشیت، حمله‌ی قلبی یا سرطان ناشی می‌شود.
- بالاتر از ۱۰ میلیگرم در دسی‌لیتر: افزایش قابل توجه‌ی این پروتئین با عفونت جدی باکتریایی یا ویروسی، ترومای شدید یا واسکولیت سیستمیک مرتبط است.
- بالاتر از ۵۰ میلیگرم در دسی‌لیتر: معمولاً افزایش شدید CRP از عفونت حاد باکتریایی ناشی می‌شود.
آزمایش روتین شامل چه مواردی می‌شود؟
اگر علائم خاصی را تجربه می‌کنید و فکر می‌کنید که بیمار هستید، برای معاینه به پزشک مراجعه کنید. پزشک معاینه‌ی بدنی انجام میدهد و آزمایش‌های لازم را برای شما تجویز می‌کند. اگر می‌خواهید خودتان درخواست یک چکاپ و آزمایش روتین را بدهید، مهم‌ترین مواردی که باید در نظر بگیرید عبارتند از:
- شمارش کامل خون (CBC)
- پنل متابولیک پایه
- پنل تیروئید
- اندازه‌گیری مواد مغذی حیاتی، مانند آهن یا ویتامین‌های گروه B
سایر آزمایش‌هایی که ممکن است لازم باشد انجام دهید، عبارتند از:
- آنزیم‌ها، اگر در معرض ابتلا به سرطان، سیروز کبدی، سکته‌ی مغزی یا بیماری سلیاک قرار دارید
- تست عفونت مقاربتی، اگر اخیراً رابطه‌ی جنسی محافظت نشده داشته‌اید
هر چند وقت یکبار باید آزمایش‌های روتین را انجام دهیم؟
با توجه به دستورالعمل سازمان‌های بهداشتی مختلفی، زمان انجام این تست‌ها به سن شما بستگی دارد:
- ۱۸ تا ۳۹ سال: حداقل هر پنج سال یکبار
- ۴۰ تا ۴۹ سال: هر دو تا سه سال یکبار
- ۵۰ سال و بالاتر: هر یک تا دو سال یکبار
به‌طور کلی، توصیه می‌شود که اندازه‌گیری چربی‌های خون از ۲۰ سالگی شروع شود و اگر خطر ابتلا به بیماری قلبی کم است، هر پنج سال یکبار تکرار شود. افرادی که بیش از سایرین در معرض ابتلا به بیماری‌های قلبی قرار دارند، باید در فواصل زمانی کوتاه‌تر این آزمایش را انجام دهند.
اگر فشار خون شما همیشه بالای ۱۳۵/۸۰ میلی‌متر جیوه است، باید قند خونتان را اندازه‌گیری کنید. افراد بالای ۵۰ سال باید هر سال برای غربالگری سرطان روده‌ی بزرگ آزمایش خون مخفی در مدفوع را انجام دهند.
بعضی از پزشکان وقتی برای معاینه‌ی سالانه به آن‌ها مراجعه می‌کنید، انجام آزمایش‌های روتین را پیشنهاد می‌کنند. در موارد زیر هم ممکن است آزمایش‌های بیشتری را تجویز کنند:
- شما به‌طور مداوم علائم غیرطبیعی را تجربه می‌کنید. این علائم می‌توانند از خستگی و افزایش وزن ناخواسته تا درد متغیر باشند.
- می‌خواهید وضعیت سلامتی خود را بهبود بخشید. اطلاع از میزان کلسترول LDL و HDL به شما در اصلاح رژیم غذایی یا برنامه‌ی تناسب اندام‌تان کمک می‌کند.
- می‌خواهید خطر ابتلا به بیماری یا عوارض آن را کاهش دهید. آزمایش خون منظم می‌تواند به تشخیص زودهنگام بیماری‌ها کمک کند. بسیاری از بیماری‌های قلبی، ریوی و کلیوی را می‌توان با استفاده از آزمایش خون تشخیص داد.
اگر می‌خواهید آزمایش‌های خاصی را انجام دهید یا بیشتر از یکبار در سال آزمایش دهید، ابتدا با پزشک خود صحبت کنید.
چرا برای انجام بعضی از آزمایش‌های خون باید ناشتا باشیم؟
هر چیزی که می‌خورید و می‌نوشید حاوی ویتامین، پروتئین و سایر مواد مغذی‌ای است که می‌توانند باعث افزایش یا کاهش موقت بعضی از ترکیبات در خون شوند. بنابراین، ناشتا بودن به مدت ۸ تا ۱۲ ساعت باعث می‌شود نتایج آزمایش شما تا حد امکان دقیق باشد. بعضی از آزمایش‌های رایج که ممکن است به ناشتا بودن نیاز داشته باشند، عبارتند از:
- اندازه‌گیری کلسترول
- اندازه‌گیری قند خون
- تست‌های عملکرد کبد
- تست‌های عملکرد کلیه
- پنل متابولیک پایه
چقدر طول می‌کشد که نتیجه‌ی آزمایش آماده شود؟
آماده شدن جواب آزمایش ممکن است از چند ساعت تا چند روز طول بکشد، به‌عنوان مثال:
- شمارش کامل خون: ۲۴ ساعت
- پنل متابولیک پایه: ۲۴ ساعت
- پنل متابولیک جامع: ۲۴ تا ۷۲ ساعت
- پنل لیپیدی: ۲۴ ساعت
این زمان‌بندی به آزمایشگاهی که در آنجا آزمایش خود را انجام می‌دهید و تعداد آزمایش‌های شما بستگی دارد. اگر تعداد فاکتورهایی که باید بررسی شوند زیاد باشد، ممکن است تا زمانی که تمام آزمایش‌ها کامل نشده‌اند، جواب نهایی را دریافت نکنید.
آزمایش خون چگونه انجام می‌شود؟
آزمایش خون فقط چند دقیقه طول می‌کشد و معمولاً پرستار یا تکنسین برای انجام آن به صورت زیر عمل می‌کند:
- محل خونگیری را تمیز و ضدعفونی می‌کند.
- یک نوار لاستیکی به دور بازو می‌بندد تا رگ‌ها بیشتر نمایان شوند و از شما می‌خواهد که دست خود را مشت کنید.
- یک سوزن متصل به لوله را به‌آرامی وارد رگ می‌کند تا خون شما را جمع‌آوری کند.
- سوزن را از رگ خارج کرده و نوار لاستیکی را باز می‌کند.
- روی محل خونگیری را با بانداژ یا پنبه و چسب طبی می‌پوشاند.
آزمایش خون عوارض بسیار کمی دارد، اما گاهی اوقات می‌تواند به بروز مشکلات زیر منجر شود:
- درد خفیف هنگام وارد شدن سوزن به رگ
- غش به دلیل از دست دادن خون
- سوراخ شدن ورید
کلام پایانی
آزمایش خون تصویر کاملی از وضعیت سلامتی شما ارائه میدهد. همچنین می‌تواند به تشخیص زودهنگام بیماری‌ها کمک کند و میزان اثربخشی داروها و درمان‌های دریافتی را نشان دهد. بیشتر افراد باید حداقل یکبار در سال آزمایش خون روتین شامل شمارش کامل خون، تست عملکرد تیروئید و اندازه‌گیری قند خون را انجام دهند. برای اینکه بدانید به آزمایش‌های دیگری هم نیاز دارید یا خیر، با پزشک مشورت کنید.
